Në vend të një kartoline për Moikom Zeqon

Dyzetë e pesë vjet më parë kam blerë në librarinë e Libohovës vëllimin poetik “Qyteti feniks” të poetit Moikom Zeqo. Isha me studiuesin Ksenofon Dilo. Ai kishte ardhur në Libohovë për të mësuar hollësira rreth varrit të Shanishasë, të motrës së Ali Pashë Tepelenës. Kur ma pa librin e Moikomit në dorë, Ksenofon Dilo, më tha habitërisht pa iu dridhur qerpiku se Moikom Zeqo është poeti më i madh i brezit të ri. Ai eci dhe më tej.

E krahasoj Moikomin me shqiponjën. Shqiponja, më tha Ksenofoni, edhe kur ulet në fushë do ta gjejë një send që të jetë mbi fushën, nëse do të jetë në kodër do ta gjej një gur e të jetë më lart se kodra, e njëjta gjë ndodh nëse ajo ndodhet në majën e malit. Edhe atje do ta gjej një shkëmb që të jetë mbi majën e malit. Kurrë shqiponja nuk qëndron nën mjegull e nën re. Jo. Ajo fluturon mbi mjegull e mbi re. Kështu është dhe me Moikomin, e vazhdoi rrëfimin Ksenofon Dilo. “Qyteti feniks” sot për sot është vëllimi më i mirë poetik. Çdo cikël poetik që boton Moikom Zeqo metaforikisht i ngjan asaj shqiponjës që rri mbi gjithçka, që fluturon mbi të tjerët dhe botën e sheh nga lart. Nuk ka mbi shqiponjën. Pra nuk ka mbi Moikomin.

Nuk e harroj atë ditë ato që më tha Ksenofon Dilo. Ai priste një gazetar nga Libia për të përkthyer një fjalë mbi gurin e varrit të motrës së Ali Pashës. Kurse unë që më kishin çuar me punë në malin e Buretos, ngarkova dy mushka me libra dhe u nisa për në mal. Me vete mora dhe “Qytetin feniks” të Moikom Zeqos. Më vonë i kam blerë dhe libra të tjerë (në demokraci jo të gjithë). “Qyteti Feniks” të cilit tani i janë zverdhur fletët si gjethet e lisit të vjeshtës së fundit, qe me fat. Shumë libra kam hedhur nga biblioteka ime, por atë jo. Në raft është dhe sot. Jo se ai është vëllimi më i mirë i Moikomit, por e ruaj si kujtim jo vetëm për ato që më tha Ksenofon Dilo, por sepse ai libër i vogël udhëtoi për herë të parë me bibliotekën time mal më mal nga Buretua e më vonë gjer në malin e Rosit, nga ku duket fshati Vuthaj i Rexhep Qoses, mikut të Moikom Zeqos.

Në ato vite në Gjirokastër ne ishim një brez i ri krijuesish si Koço Kosta, Roland Çene, Foto Malo, Petro Çekrezi, Mihallaq Qilleri, Thanas Dino, Valentina Mosko, Petrit Llanaj e të tjerë. Nga Tepelena vinin Qazim Shemaj e Petrit Ruka. Vllasova Musta dhe Roland Musta zbrisnin nga Tirana. Rrallë e për mall dukej dhe Kujtim Spahivogli e shumë të tjerë. Mblidheshim e diskutonim me zjarr për artin. Por gjithnjë në takimet tona flitej për Moikom Zeqon. Poezitë që ai botonte në organet e shtypit ngjiznin. Për Moikomin krijuesit gjirokastritë flisnin me pasion e energji. Ne jetonim në provincë dhe aty legjendat qarkullonin si hije çati më çati. Thuhej nëpër Sokakun e të Marrëve se Moikom Zeqo ka tjetër emër. Emrin Moikom ia ka vënë Ismail Kadareja. Unë kurrë nuk e mësova këtë të vërtetë apo të krijuar nga poetët gjirokastritë, të cilët që të gjithë ëndërronin të bëheshin të famshëm e që pjesa më e madhe mbetën udhës. Edhe më vonë kur e kam takuar Moikom Zeqon, s’e kam pyetur për këtë rrëfenjë, që qarkullonte në rininë tonë të hershme në qytetin e gurtë.

     Një mbasdite kishim lënë takim me Moikom Zeqon. Ishim mbledhur tek një aneks i Klubit të Gjahtarit, ku më së shumti rrinin veteranët e Gjirokastrës. Ne letrarët mblidheshim aty se ngjitur ishte biblioteka e qytetit dhe kinemaja. Unë nuk e kisha takuar kurrë Moikom Zeqon. Ai kishte qenë në Sarandë dhe nuk e di se kush e kishte ftuar për kafe. Po mesa më kujtohet një skulptor, ai që kishte bërë bustin e Bules dhe të Persefonit. Takimi nuk ishte zyrtar. Ishte një takim krijuesish. Moikomi erdhi me vonesë. U ul në karriken bosh. Ai askujt nuk ia dha dorën. Ishte veshur thjesht dhe pastër. Binte në sy jaka e këmishës e cila më ngjau si ata zambakët e bardhë kur çelin në muajin maj në Virua. Flokët korb të zeza i kishte hedhur në të dy krahët. Në fytyrën e ledhatuar nga dielli më bën përshtypje rrathët e syve në ngjyrën e kulumbrive. Kur i erdhi radha, ai foli shkurt. Tha midis nesh se pleqtë e Gjirokastrës ngjanin si kosore dhe se natën e kaluar kur kishte parë hënën në kalanë e Lëkursit, i qe dukur si një vajzë xheloze, e cila vraponte pas të dashurit. Foli nja pesë minuta. Ai ishte moshatar me ne, por e mbajti veten sikur të ishte më i madh në moshë. Nuk bëhej fjalë për në krijimtari. Mua m’u duk i ftohtë. Në ato momente solla në mendje Ksenofon Dilon. Vërtet Moikomi foli midis nesh si ajo shqiponja, që e ka maninë të qëndrojë më lart edhe se “ajri” i kësaj bote. Nuk më pëlqeu. Unë ja kisha lexuar çdo varg. Por çuditërisht ai më ngjau i akullt, i largët e mospërfillës. Si t’u duk, më tha poetesha Valentina Mosko, e cila në ato vite kishte bërë njëfarë emri. Moikomi qe larguar nga Klubi i Gjahtarëve. Nga pamja më ngjau si Egdar Poe, iu përgjigja. Më shëmbëlleu me atë lumin e Grykës së Suhës kur harbon në dimër.

Rrëketë e viteve pikuan e pikuan e mbushën një lumë. Tani Moikom Zeqo në kulmin e krijimtarisë ka zgjedhur kafenenë “Çajupi”, ku qysh moti pi kafe, lexon e shkruan. Kafe “Çajupi”, ngjitur me ekspozitën “Shqipëria Sot”, është një kafene modeste, jo si kafenetë e Bllokut. Por është një kafe plot dritë. Është si ato kafenetë që pëlqente Heminguej. Vetë Heminguej në tregimet e tij do të shkruante: – “Ishte një kafene e këndshme, e ngrohtë, e pastër dhe mikpritëse ….”. Nuk e di nëse Moikom Zeqo imiton Ernest Heminguejn? Nuk e besoj. Por kafeneja, ku ai shkruan pa pushim, me një tavolinë katërkëndëshe është e mbushur për ditë me shkrimtarë, poetë, dramaturgë, kritikë arti, aktorë, gazetarë, studiues, përkthyes, arkeologë dhe herë pas here dhe kureshtarë. Tek kafja e “Heminguejt” letrarë të rinj e njerëz të letrave i sjellin Moikomit punët e tyre. Dhe Moikomi me durim bën vlerësime. I dëgjon me vëmendje. Vetë jeta e tij i ngjan një cikloni. Në bisedë në tavolinë rrotull Moikomit doemos që do të sjellim edhe tregime që lidhen me udhën nga ku ai u ngjit gjer këtu. Autorin e “Fikut të detit”, Thanas Dinon, e hoqën nga gazeta “Drita” dhe e çuan në Gjirokastër. Por unë që kam qenë atje e di mirë se qyteti i gurtë nuk i mbajti “mëri” Thanas Dinos. Kishte dhe nga ata që shikonin si një hero. As atëherë nuk e kuptoja dhe as sot, se pse gjirokastritët mbanin anën e artistëve, që vinin aty të dënuar dhe që nuk ishin pak. Artdashësit gjirokastritë nuk deshën t’ja dinin për Fikun e Detit. Kurse Moikom Zeqo që pati të njëjtin fat si Thanasi, pasi e hoqën nga gazeta “Drita”, e degdisën mësues në Rrogozhinë. “Internimin” në Rrogozhinë do ta vuante shumë. Për këtë ai do të shkruante: – /Ora 23, po afron mesnata / po unë si Fausti s’kam gjumë dhe thërras / Shpirtin e tokës – ja hapet porta / në shtëpi befas më hyn një burokrat dinozaur/                  

Moikom Zeqo shkruan orë e çast në kafenenë “Çajupi”. Ai është një Vjosë që gurgullon vetëm kaltërsi. Në kafene ka momente të bukura e me plot humor. Të gjithë krijuesit që dënoheshin dhe syrgjynoseshin në Gjirokastër e ndjenin veten të privilegjuar. Thanas Dino u prit me “tufa me lule” sikur aty ta kishin sjellë për të mirë. Trim Gjata ndihej i qetë. Sadik Bejko në fshatin Hllomo, pas malit të Buretos shkroi librin, “Ku e ka folenë bilbili”. Poeteshat e reja do ta krahasonin Arben Dukën me Eseninin. Bile kur shkëmbeheshin në Qafën e Pazarit do t’i thoshin: – “Mirëmbrëma Esenin!” Gjirokastritët që e donin artin, i pyesnin të “dënuarit” se ç’kishin nëpër duar. Kur unë i them Moikomit se gjirokastriti autokton nuk pranonte të bëhej bashkëpuntor i Sigurimit se ulte dinjitetin, bile nuk afrohej afër degës së brendshme, Moikom Zeqo qesh e përplas duart. Moikomi entuziazmohet kur Pirro Loli i tregon rrëfenja me kripë. Në Qafën e Pazarit, i thotë Pirrua, ka qenë një librar me emër. I thërrisnin shkurt Alizoti. Quhej Ermir Alizoti. Një ditë tek dera e librarisë hyn sekretari i partisë së rrethit. Pa e kapërcyer pragun e derës një zog që nga çatia e gurtë i lëshon një glasë në supin e pardesysë së zezë. Sekretari për propagandën nxjerr shaminë për ta fshirë glasën. “Mos e fshi, i thotë librari Alizoti. Ishte zogu që të fali. Ai ta bëri glasën në sup. Por po të isha unë do ta bëja në shesh të kokës. Ke një jetë sekretar i partisë dhe nuk je futur brenda në librari që të blesh një libër”.

Moikom Zeqo mes miqve qesh dhe ngryset. Jeta e tij si krijues ka qenë një përplasje e pandërprerë me “sekretarët” si ai i librarisë së Alizotit. Gjatë gjithë jetës i kanë thurur një gardh të gjatë me intriga. Ky ndofta ka qenë shkaku që ai ka pirë aq shumë duhan dhe alkool, siç e thotë dhe vetë në një nga poezitë e tij të vitit 1992: /Trupi im mos më lësho/ /Sa helm duhani/ /Të kam futur/ /Sa alkol/.

 

Klientët që futen në kafenenë “Çajupi” e kthejnë kokën nga Moikom Zeqo, i cili i përshëndet si një engjëll. Kur punoja në Kukës, miku im Agim Spahiu, që vrau veten, më dha librin e parë të Moikom Zeqos “Vegime të vendlindjes”. Në kohën që Moikomi botoi vëllimin e parë në vitin 1968 ishte 19 vjeç. Shumë i ri e piu pikën e parë të rakisë ballë kazani dhe bëri emër. U ndje mirë kur nëpër bulevardin e Durrësit kritikët e artit e krahasonin me Uitmanin. Mbaj mend një darkë në shtëpinë e Koço Kostës në Suhë të Gjirokastrës. Koçua kishte për darkë Dritero Agollin dhe sekretarin e partisë të Lidhjes së Shkrimtarëve dhe artistëve. E kemi gdhirë atë natë duke pirë raki e duke kënduar. Dritero Agolli e quante Moikom Zeqon një Migjen të ri për Shqipërinë. Unë isha 20 vjeç në atë darkë me Dritero Agollin. Përshtypjen e tij për Moikomin nuk e besova. Atë natë, thënien e tij, ja lashë rakisë dhe dashit të pjekur në hell. Por tani që jam thinjur, belbëzoj e them me vete se Agolli paska pasur të drejtë. Moikom Zeqo është Migjeni ynë.

 

Moikom Zeqon e kam ndjekur në udhën e tij të artit me të përpjeta e doemos edhe me ndonjë rrokullimë. Karakterin dhe prirjet i ka të çuditshme. Me çfarë nuk është marrë? Edhe me UFO-t. Moikomi është botuesi i veprës së Ukshin Hotit. Ka shkruar një ese ose më saktë një poemë epike në parathënien e librit: – “Filozofia politike e çështjes shqiptare”. Ai ka patur fatin të takohet me Ukshin Hotin. Ja çfarë shkruan ai në poemën epike për të: – “Ukshin Hotin kam pasur rastin ta njoh më 23 nëntor të vitit 1992 në Tetovë gjatë një tubimi mbarëkombëtar për çështjen shqiptare. Ai ishte me trupin plot plagë nga të rrahurat e policisë serbe. Po, erdhi në tubim, sepse në të shihte një shprehje të ideve të tij politike dhe të jetës”. Tek shtëpia muze e Ukshin Hotit në Krushë, vetë Ukshin Hoti kur doli nga burgu ka mbjellë një mollë të kuqe. Molla është rritur dhe bën kokrra. Kur isha aty para një viti, kujdestari i muzeut këputi një kokërr mollë dhe më tha t’ja çoja Moikom Zeqos. Ishte kokrra e fundit. Sa herë që shkoi në Krushë të Madhe, në çdo takim, kafene, udhë e mëhallë do të më pyesin për Moikom Zeqon. Sa me fat që është ky Moikomi, them me vete. Në Krushë serbi ka vrarë 200 burra dhe vejushat i rritin fëmijët duke mbjellë në ara fasule e speca. Në shtëpitë e krushasve gjen libra të poetit Moikom Zeqo.

 

Rrëfenjat në kafenë “Çajupi” për Moikom Zeqon nuk kanë të sosur. Poetët dhe kritikët e artit, kur Moikomi nuk është në kafene, flasin për metaforat e poetit të madh me prejardhje modeste. I kahershmi krijues pamohueshmërisht me pasion dhe ambicje si një vëzhgues mjeshtëror bëri në udhën e tij krijuese zbulime të mrekullueshme. U godit nga burokratët dhe idiotët e rastit. Krijuesit ndjejnë oaze kënaqësie kur dialogojnë me të. Kronikani, poeti, studjuesi dhe historiani i bën të gjitha. Shumë vite më parë, ndofta në vitin 1986, në muret e shtëpisë së një fshatari nga Golajt e Hasit u gjet pushka e Shote Galicës. E kisha prekur me dorë në Kukës dhe më vonë nuk dija asgjë për fatin e saj. Dy miqtë e mi nga Prishtina historianët Haki Kasumi dhe Liman Rushiti më pyetën se ku mund të ishte pushka e Shote Galicës e gjetur në Golaj të Hasit. I drejtova për tek Moikom Zeqo. Në ato vite ai ishte drejtor i Muzeut Kombëtar. Dhe Moikom Zeqo i priti miqtë e mi nga Prishtina. Ai ishte në djeni për pushkën e Shote Galicës. Moikomi u kishte thënë historianëve se pushka e Shotës ishte si “kokrra e mollës”.

Arti i Moikom Zeqos transmeton për brezat ngrohtësi dhe pozitivizëm. Lexuesi në veprën e Zeqos gjen qetësinë dhe soditjen e fjalëpërfjalshme. Në çdo fjalë e fjali në të gjithë veprën e tij sikur të shfletosh një kalendar, gjen shikimin magnetik të Moikomit, motivet e arkivuara, enigmat e një kohe që shkoi, çshënjtërimet e idhujve, cilësinë e perceptimeve, tëposhtëzën e artit të mirëfilltë pas vitit 1990, shijet biblike, imazhin e hyjnores, dhe panteonin e poetëve botëror. Lexuesi nuk gjen thjesht regjistrimin e së kaluarës, por teknikat e reja në të shkruar, gjetjen e motiveve në kufijtë më sipëror, mesazhin e epërm për të qenë njeri, poezinë dhe prozën e mbrothtë, e refleksione spontane duke u përthelluar që në krye të herës tek njeriu si qenie inteligjente. Universit të Moikom Zeqos i shkon për shtat mendimi i Paul Valerit, i cili thekson: – “Detyra, puna, funksioni i poetit janë të nxjerrë në pah dhe në veprim fuqitë e tij të lëvizjes dhe ngazëllimit, nxitësit e tij të jetës afektive dhe ndjeshmëritë intelektuale, që treten tek ligjërimi i përditshëm me shenjat dhe mjetet e komunikimit të jetës së përditshme dhe sipërfaqësore”.

 

Jam ulur pas kaq motesh në tavolinën katërkëndëshe ku shkruan e shkruan papushim Moikom Zeqo. Poeti nuk është më ai i bisedës së parë tek Klubi i Gjahtarit në Gjirokastër. Në një çast kur ai e lë të shkruarin, unë aktroj e bëhem personazh i një tregimi të Heminguejt, i cili gjithashtu shkruante letërsi. Dhe i them Moikomit ato që i tha ai personazhi Heminguejt: – “Tani je bërë aq i madh sa s’të flitet dot me gojë”. Moikomi më vështron dhe qesh.

Tani që po e mbyll këtë kartolinë sjell në mend atë ditën kur në samarin e mushkës në Libohovë vura librin e ri të Moikom Zeqos “Qyteti feniks”. U nisa për në malin e Buretos. Si ushtarak, mbaja me vete sipas urdhrit, një numër të stampuar në një unazë çeliku. Ishte numri 111. Ky numër mbahej me vete në çdo kohë e rrethanë. Po të vritesha apo të vdisja udhëve e të mos kisha dokumente, numri 111 në dosje ishte i Sefer Pashës. Oh, desh harrova. Njëra nga mushkat kishte në veshin e djathtë gjithashtu si unë një numër. Ajo kishte numrin 7. Që edhe mushka të identifikohej po të gjendej e ngordhur në ndonjë greminë. Numri i mushkës tjetër tani nuk më kujtohet. Me numrin e njeriut 111 dhe të një mushke me numërin 7 udhëtoj për herë të parë për në malin e Buretos vëllimi poetik “Qyteti feniks” i Moikom Zeqos./dita