Masakra e Gërhotit, pse u fsheh dhe manipulua nga ballistët dhe komunistët

Nga Ylli Polovina

Në historiografi në italiane shpjegimi më i zakonshëm dhe më i përhapur i asaj që ndodhi rreth fatit të qytetit ushtarak të Gërhotit në Shqipëri gjashtë ditë pas kapitullimit të vendit të tyre, ato kohë i qeverisur prej modelit shoqëror fashist, është sajuar përgjithësisht me këto fjalë: “Në 14 shtator, pak çaste para se të niseshin, pozicionet e garnizonit të Gërhotit (Gjirokastër) u sulmuan nga nacionalistët shqiptarë. Kundërveprimi i italianëve qe shumë I ashpër; nacionalistët lanë në fushën e betejës dhjetëra të vrarë, përfshirë edhe shefi n e tyre, Hysni Lepenica. Ishin të rinj shqiptarë që vdiqën për kush e di çfarë çështjeje…ndërkohë që italianët luftonin sepse qenë në tërheqje”.

Por siç ndodhi edhe me masakrën e Korçës të 9 shtatorit 1943, rreth të cilës botuam në “Shqiptarja.com” ditë më pare një cikël me tre shkrime, gjëma tjetër, ajo që ngjau në 14 shtator në Gërhot të Gjirokastrës u mbulua me perde të rëndë edhe atje ku duhej të ndodhte e kundërta, në vendin tonë. Sipërfaqja e bazës ushtarake italiane të Gërhotit, ku qe vendosur divizioni “Perugia” ishte diçka më tepër se një hektar. Përveç shumë trupave, rreth 6000 vetë, atje qenë edhe dy spitale fushe, që të dy të mbushur me të shtruar të shumtë.

Ndodhej po ashtu një magazinë e madhe me ushqime, e cila furnizonte edhe njësitë ushtarake të vendosura në Përmet dhe në Këlcyrë. Gjendeshin në të njëjtën kohë edhe dy grupe artilerie 47-32 si edhe një mortajash nga 81 deri në 130 mm. Një regjiment këmbësor i bazës zotëronte dy stacione radio telegrafi ke dhe telefonike, një grup telefonistësh dhe një tjetër vrojtuesish. Nga Gjirokastra, atë që në dokumentet italiane quhet herë pas here, “qyteti civil”, baza e Gërhotit ndodhej më pak se një kilometër larg.

Për çfarë në këtë qytet ushtarak ngjau në faqen ëeb të partisë Balli i Kombit, mes të tjerash ka zënë vend edhe ky interpretim: “Më 14 shtator 1943 ndodhi një tragjedi e cila ka hyrë në histori. Aty u vra komandanti i Ballit Kombëtar Hysni Lepenica së bashku me 35 komandantë çetash të krahinave të jugut. Ishte kjo një humbje e rëndë për Ballin Kombëtar, I cili deri në atë moment kishte pasur superioritet ushtarak në zonat e jugut si Vlorë, Gjirokastër etj.

Tragjedia e Grehotit erdhi si pasojë e një intrige të komunistëve, midis të cilëve Bedri Spahiu, i cili para se të bëhej komunist kishte veshur këmishën e zezë të fashizmit dhe njihej mirë me autoritetet italiane dhe me gjeneralin Kilimeno i cili urdhëroi këtë masakër. Ja si e përshkruan Petrit Velaj këtë ngjarje në librin e tij “Një dritare burgu”: “Me kapitullimin e Italise fashiste dhe ardhjen e gjermanëve nazistë, komandanti Hysni Lepenica i udhëzuar nga Komiteti Qendror i Ballit Kombëtar, shkoi në Grehot, ku ishte Divizioni italian “Ferrara” për të marrë në dorëzim armët. Italianët kishin rënë dakord që të nesërmen, rreth orës 11, do të bëhej dorëzimi I armatimeve e municioneve. Por më parë se koha e caktuar, fshehurazi inkonjito, atje kishin shkuar Bedri Spahiu e Shemsi Totozani, si dhe Beso Gega.

Pabesisht ata bien dakord me italianët për të asgjësuar kreun ushtarak të Ballit Kombëtar, zotin Hysni Lepenica, i cili ndodhej në portë. Pas krismës që u dëgjua në drejtim të rojeve italiane u dha urdhër të qëllohej dhe kështu fi lloi lufta e Grehotit. Vrasja e Hysni Lepenicës ishte zi kombëtare për të gjithë nacionalistët e krahinave. Në përpjekje me ushtarët italianë, të cilët ishin futur nëpër transhé, mbeti e vrarë gjithë çeta e Hysni Lepenicës. Njëri u kap rob. Gjallë mbetën vetëm tre…në atë betejë u vranë më shumë se 150 italianë.

Nga luftëtarët e çetës së Hysni Lepenicës, e cila përbëhej me krerët e shumë çetave të Ballit Kombëtar dhe kishte emrin “Shqiponja”, u vranë rreth 36 vete. Lufta u bë në kushtet e errësirës, pasi ishte mbasdite. Hataja e Grehotit është e mbështjellë me një mister dhe është kthyer në legjendë.”

Limoz Veip Runa, bashkëkombës nga Nivica e Kurveleshit, i emigruar që herët në SHBA, në vitin 1994 ka treguar se “Mbasi u angazhova në detyrën e kryetarit të çetës së Ballit për Nivicën dhe kam qenë në Drashovicë, në fshatrat e Lumit të Vlorës, në Mifol me të gjithë çetat e Kurveleshit, u ndodhëm në Gjirokastër, kur Italia nënshkroi aktin e kapitullimit. Në kohën që do të dorëzohej, vendosëm që t’i bënim një ultimatum forcave italiane që ndodheshin në Gërhot dhe këtë e bëmë duke dorëzuar ultimatumin për të cilin isha caktuar unë, sepse dija gjuhët italisht dhe anglisht.

Në këtë kohë, pa shkuar që të dorëzoja ultimatumin, vjen z. Hysni Lepenica, I cili kishte disa ditë që kishte marrë detyrën e komandantit të Ballit për zonën Vlorë-Gjirokastër dhe do të shkonte për në Libohovë. I them se ne kemi vendosur që italianëve t’iu japim një ultimatum, që ata të dorëzohen tek ne ballistët. Hysniu kishte shumë besim tek unë, si shok dhe mik që e kisha, dhe më thotë: “Veproni!” Atëherë shkoj dhe paraqitem tek dera e komandës italiane me ultimatumin në dorë, ua dorëzoj dhe u vë 4 orë afat.

Komandanti italian më kërkon leje që të shkojë në Gjirokastër, që të merret vesh me eprorët e tij dhe kur u kthye ishin së bashku me një major anglez. Majori anglez ndikoi shumë mbi të, në mos ai e vendosi, që italianët të mos u dorëzoheshin ballistëve, por t’u dorëzoheshin partizanëve.

Përpara se të shkoja në Gërhot, si përfaqësues i Ballit, tek ne ishin afër Bedri Spahiu, Liri Gega etj., duke na çuar lajmin: “…Ju të Ballit të largoheni, pasi ky nuk është aksioni juaj”. Kështu që, kur u kthye nga Gjirokastra, italianët kishin marrë vendim për të bashkëpunuar me partizanët, dhe ndërsa unë prisja tek dera përgjigjen e ultimatumit, nuk u mor vesh se kush bëri një provokim dhe italianët fi lluan të qëllojnë nga të tëra anët. Ballistët ishin të papërgatitur dhe u zunë krejtësisht në befasi. Aty janë vrarë 36 veta nga Nivica, Progonati, Lekdushi, Golemi etj…

Vetë u plagosa dhe urgjent më çuan në spitalin italian. Ballistët morën peng një ofi cer italian dhe u prenë ujin italianëve, me kusht që të më lironin mua, sepse po më mbanin akoma peng në spitalin e tyre. Në këtë kohë
që plasi lufta, Hysni Lepenica kthehet nga Libohova dhe aty vritet, d.m.th në atë pellg të vrarësh, ku ndodhi masakra, u vra Hysni Lepenica me gjithë shoferin e tij nga Lekdushi, jo se ka qenë Hysni Lepenica në luftime, por u ndodh në kohën e përplasjes dhe luftimit të befasishëm.

Ballistët u prenë ujin italianëve dhe në këmbim të ofi cerit rob Italian më tërhoqën edhe mua, duke më dorëzuar tek Balli, ndërsa vetë italianët, zbatuan dorëzimin e tyre për tek komunistët, rrugës për në Sarandë”. Ndërkohë ngjarja ke edhe një superdëshmitar dhe librin e tij “Albania 1943”.

Quhet Xhovani Bonomi (Giovanni Bonomi). I diplomuar për Filozofi Teorike në Akademinë San Tomaso të Romës, pastaj për Teologji në Universitetin Papal Gregorian dhe sërish, për herë të tretë, në Filozofi pranë Universitetit Katolik të Milanos, ai qe edhe anëtar korespondent i Akademisë Tiberiana në Romë. Gjatë jetës së vet publikoi mjaft libra fi lozofi kë, pedagogjikë, psikologjikë dhe letrarë. Kryevepra e tij ka qenë trevëllimëshi “Sistemet e mëdhenj fi lozofi kë në historinë e mendimit”.

Kur gjatë Luftës së Dytë Botërore u dërgua në front, kreu detyrën e kapelanit ushtarak në tokën jugosllave, përfshi edhe Malin e Zi. Më në fund hyri në territorin shqiptar. Jeta e tij ushtarake ka qenë objekt i tre librave. Përveç “Albania 43” me nëntitullin “Marshimi tragjik I ushtarakëve italianë nga Tepelena dhe Gjirokastra në Sarandë”, I publikuar në vitin 1971, në Milano, dy të tjerët, shkruar shumë më parë, janë “Në vorbullën e luftës” dhe “Sakrifi ca italiane në tokën shqiptare”. Sipas Xhovani Bonomit lajmi i armëpushimit u erdhi me radio në mbrëmjen e 8 shtatorit, në orën 19.00.

Në të vërtetë, pohon ai, lajmin fi llimisht e patën dëgjuar nga Radio-Londra, të paktën një gjysmë ore më parë, në 18.30. Armëpushimi, ose siç më shpesh quhet kapitullimi i Italisë fashiste, shkaktoi në kampin ushtarak të Gërhotit një gëzim të madh. Përshkruan Xhovani Bonomi: “Ndërkohë në mallet që na rrethonin nisën të dëgjoheshin krisma dhe nëpër terrin e natës fi lluan të ndizen zjarre. E gjithë zona ziente, ushtarakë e popull ishin të trazuar nga lajmi. Në Gjirokastër, në qytetin civil, lajmi u përhap kudo me shpejtësi të madhe dhe popullsia mori pjesë në ngazëllimin tonë.

Qe festë, mbase fundi i luftës. Sa mirë do të ishte të iknim menjëherë, pas disa orësh madje, e të ktheheshim në atdhe”. Më pas shpjegon se ky ngazëllim u pleks me alarmin mos armëpushimi qe falimentimi, bashkë me regjimin, edhe i vendit të tyre. Kështu do të mbesnin rrugëve. Atëherë si do të qe reagimi i shqiptarëve, kishin ata hesape për të larë me italianët”. “Më mirë të mbajmë armët gati” tha një ofi cer. Po gjermanë çfarë do të bëjnë foli një ofi cer tjetër, ndërsa shihte ushtarët e tij që këndonin.

“Po rebelët” shtoi një i tretë”. Në prag të mesnatës së 8 shtatorit, ndërsa në kampin ushtarak gjendja e përgjithshme ishte konfuze d h e hareja e fi llimit po akullohej nga dyshimet se do të gjendeshin nën rrezikun e sulmeve të armatosura prej vendasve si edhe prej gjermanëve, në Gjirokastër, disa qindra metra më tej, vijonte festa. Madje ushtarakët italianë dhe banorët civilë kryenin gjeste vëllazërimi aq të shpenguara sa që për disa çaste ofi cerët u përpoqën të vinin rregull në këtë miqësim të papritur. Ndërkohë në qytetin ushtarak të Gërhotit “Nata dukej sikur nuk do të kalonte kurrë dhe orët ngjanin me shekuj.

Errësira e shtypte lodhjen tonë, duke e rritur nervozizmin…Zbardhja e ngadaltë i gjeti shumë nga ushtarët jashtë çadrave”. Sipas kapelanit Bonomi baza italiane ndodhej në këtë gjendje të pështjelluar, kur në orën 8 u pa një kolonë me autoblinda dhe makina me rrota të zinxhirta. Vinin nga Janina. Qenë gjermanët. Në fi llim u duk sikur do të hynin në Gjirokastër, por në të vërtetë atë e anashkaluan. Qyteti i gurtë vazhdonte festën dhe ngazëllimin e vet prej lajmit të kapitullimit italian. Autokolona, sipas Xhovani Bonomit, ndali para qytetit ushtarak dhe italianët mbetën gojëhapur. Të zbehtë në fytyrë po prisnin çfarë do të ndodhte. Gjermanët zunë rrugët e daljes nga kampi dhe në fare pak minuta i drejtuan armët e tyre nga baza.

Pastaj nga një veturë zbritën disa oficerë dhe kërkuan të bisedonin me komandantin, gjeneralin Ernesto Kiminelo (Ernesto Chiminello). Sipas Bonomit “Gjenerali bisedoi kokë më kokë me gjermanët për plot tre orë. Lodhës kishte qenë ai dialog, deri sa më në fund u ra në një marrëveshje kompromisi: të lihej baza në atë gjendje që ishte, por me kusht që asnjë njeri nuk duhej të largohej e ta linte bosh postin e tij. Në rast të një largimi të detyruar do të shkonin vetëm drejt Vlorës”. Në rrëfi min e kapelanit ngulet këmbë se ofi ceri gjerman që bisedoi kokë më kokë me gjeneralin italian, nga çfarë arriti gjatë bisedimeve të gjata nuk qe fort i kënaqur. Tek hipte në veturë ai bërbëliti nëpër dhëmbë dhe më në fund u largua. Pas këtij momenti ushtarët gjermanë që kishin rrethuar pikat e hyrje-daljes, ulën armët, kurse autokolona e tyre u nis drejt Tepelenës.

(Ky është edhe çasti kur në Korçë, para monumentit të Luftëtarit Kombëtar, një autoblindë e dalë nga komanda e divizionit italian “Arezzo”, duke shtirë pa paralajmërim drejtpërsëdrejti mbi turmën e manifestuesve paqësorë, shkaktoi tridhjetë e dy të vrarë, njëzetë e shtatë të tjerë që do të vdisnin më pas nga plagët e rënda si edhe 120 të plagosur, të cilët mbijetuan). Ndërkohë këtë 9 shtator Gjirokastra vijonte harenë. “Në kamp, përshkruan Xhovani Bonomi, dëgjohej muzika e tyre, meloditë dhe këngët.

Festonin fundin e shtypjes italiane. Pushteti në qytet ra në duart e parties nacionaliste. Shumë anëtarë të saj, të cilët deri ato caste qenë fshehur në male, po ktheheshin tashmë në qytet. Një grup i tyre kalon para fushës së aviacionit, pa dyshuar për asgjë. Ndonjë ushtar italian ua sinjalizon ata gjermanëve, që kishin mbetur në rrethimin e kampit. Këta me një vendimmarrje të rrufeshme dhe gatishmëri mbresëlënëse, u nisën menjëherë. E kapërcyen përroin dhe u hodhën menjëherë në sulm. Nacionalistët, të kapur në befasi, ranë për tokë, pastaj u ringritën, u shpërndanë ku mundën dhe me vrap u përpoqën të arrinin malet. Gjermanët i shuan me mortaja dhe mitraloza…Pastaj gjermanët u vunë në ndjekje të një grupi shqiptarësh të hipur në një kamion që rendi drejt Libohovës.

U kthyen pas një ore dhe thanë se patën vrarë nja tridhjetë prej tyre”. Kështu u mbyll dita e 9 shtatorit. Sipas autorit të “Albania 43” në 10 shtator, e premte, ditë pazari, popullsia e krahinave përreth u nis për në Gjirokastër për të shitur prodhimet. Nga kampi shihej fare qartë se si vargu i madh i njerëzve lëvizte në të dy krahët, në vajtje dhe ardhje. Që të gjithë, ata që shkonin dhe ata që vinin, kalonin përballë qytetit ushtarak, saktësisht përtej bregut tjetër të përroit. Një çast, shkruan Xhovani Bonomi, prej kampit dolën dy nga ushtarët gjermanë të vendosur aty. Mbanin në duar pistoleta. Me to nderur përpara ndalën një grup të madh me banorë vendas dhe i detyruan të hyjnë brenda bazës. Pasi i trembën për një kohë të gjatë dhe pasi u morën gjithçka që kishin, i lanë të lirë.

Gjatë gjithë ditës bënë po këtë gjë, madje shkuan edhe më tej: plaçkitën nëpër krahinat përreth. Ndërkaq në qytetin ushtarak të Gërhotit atë 10 shtator ndodhi edhe kjo ngjarje: në mëngjesin e asaj dite gjermanët patën kapur, në rrugën e Tepelenës, tre partizanë. Pasi i sollën në kamp, i lane disa orë në këmbë, me kokë të zbuluar, nën diellin e nxehtë. Njëri prej tyre, i cili u përpoq të ikte, u vra në çast, madje para një grumbulli grash që i patën rrëmbyer prej turmës së njerëzve të shkonte e vinte prej Gjirokastrës.

Ndërkohë ato po i plaçkitnin. Dy partizanët e tjerë gjermanët i vranë në mbrëmje. Kufomat e tyre ende të ngrohta i hodhën në një gropë, të cilën para se t’i vritnin, dy fatkeqët e kishin hapur vetë, të detyruar. Njëmbëdhjetë shtatori kronikës së vet i shtoi edhe shfaqjen në kamp, në kohë të ndryshme, të të dërguarve zyrtarë politikë të nacionalistëve si edhe të Lëvizjes Nacionalçlirimtare.

Të dyja palët pretendonin t’u dorëzoheshin armët e të gjithë kampit ushtarak. Çdo herë përgjigja e komandës italiane ishte kategorike dhe e formuluar po njëlloj, me asnjë fjalë e germë më tepër apo ndryshe: “Nuk do tua japim armët tona të huajve. Do t’i marrim me vete dhe çojmë në Itali”. Xhovani Bonomi në librin e tij “Albania 43” vë në dukje se vendasit trysninë e bënin deri në pacipësi, domethënë se qenë mjaft të bindur që italianët nga natyra ishin frikacakë, të gatshëm për t’u lutur me lot në sy që, të paktën, të mos i vrisnin.

Sipas tij shqiptarët e armatosur arsyetonin se mbi gjendjen e tyre psikologjike rëndonte situate që i pati zënë: kapitullimi i shtetit, braktisja në mes të katër rrugëve dhe depresioni i thellë prej humbjes së luftës. Duke e interpretuar këtë gjendje nëpërmjet një vlerësimi të gabuar të shqiptarëve, kapelani Italian edhe njëkohësisht fi lozof, lë të kuptojë se pikërisht ajo vetëndjerje psikologjike e prirë në pamje të parë për disfatizëm shkaktonte tek ta veprimin e kundërt: trimërimin.

Ndërkaq prej një radiogrami të ardhur ngutshëm prej Tiranës, u mor vesh se gjatë natës së 11-12 shtatorit gjermanët patën pushtuar Komandën e Ushtrisë Italiane, Qendrën
e Motorizuar, zyrat e Ndërlidhjes dhe në orët e para të mëngjesit kishin çarmatosur edhe njësitë të dislokuara në vendet më kyçe të kryeqytetit./Shqiptarja.com